Tebriz tarihinin Kahraman Kadını Zeynep Paşa
8 Mart Kadınlar Günü bütün dünya kadınlarına kutlu olsun!
Türkiye halkı bugünlerde çok acılar çekiyor ve çok zor zamanlar yaşıyor. Suçsuz siviller ve annelerinin göz bebekleri genç askerler hayatlarını kaybediyorlar. Ankara’da gerçekleşen olay, 28 masum insanı yok etti ve bütün yürekleri dağladı. İnanıyorum ki, kesinlikle büyük Türk milleti kötü niyetli saldırganların Türkiye’de olay çıkarmasına ve bu güzel toprakları bölmesine izin vermeyecektir. Ben bir İranlı Azeri Türkü ve Türkiye milletiyle dildaş olarak, şu anda yaşamakta olduğumuz üzücü olaylar için Montreal’de yaşayan Türk dostlarımıza sabırlar diliyorum; ve umudum odur ki, Türk milleti kendi akılcı yaklaşımıyla bu kötü niyetli gizli tuzaklara düşmeyeceklerdir.
Dünya tarihinde görüyoruz ki; her ülkede cesur, şecaatli, korkusuz vatanperver önder kadın ve erkekler yaşamış, yurtlarının özgürlüğü tehlikeye düştüğünde kendi canlarını feda etmekten çekinmemiş; ve hep vatan topraklarını korumuşlardır. Bizim Azerbaycan’ımızda yaşamış olan Zeynep Paşa da bunlardan birisiydi.
Zeynep Paşa kimdir?
Kral Bibi Zeyneb, Onbaşı Zeyneb ve Zeyneb Bacı unvanlarıyla tanınan Zeynep Paşa, Tebriz’in eski Zeyyneddin Amca mahallesinde köylü bir ailede doğmuştur. Babası Şeyh Süleyman çok fakir bir çiftçi olduğundan Zeynep küçük yaşlarında çok zorluklar çekmiş, talihin acı oyunlarıyla karşı karşıya kalmıştır.
Zeynep Paşa güçlü ve sağlam bir kadındı. Bilindiği gibi, o zamanlar kadınlar saçlarını ve yüzlerini kapatmak zorundaydılar. Ancak daha o zaman Zeynep cesaretli davranıp yüzünü açmış, çarşafını da beline bağlayıp pazar ortasında öyle dolaşmaya başlamıştır.
İran tarihi boyunca, Tönbeki* Kalkışması ve Meşrutiyet Devrimi’nde Azerbaycan kadınlarının kahramanlıkları konuşulagelmiştir. Özellikle çetin geçen savaşlarda kadınların gösterdiği cesaret ve fedakârlık sonuçları değiştirmiştir.
Peki bu iki önemli olayda, Tütün-Tönbeki Kalkışmasında ve Meşrutiyet Devrimi’nde kadınların katkıları neler olmuş ve nasıl yardımcı olmuşlardır?
Bunu inceleyelim.
Uzaktan önemsizmiş gibi görünen Tebriz, pek de önemsiz değildir. 19. yüzyılın sonlarında Güney Azerbaycan’ın her yerinde açlık ve kıtlık hüküm sürüyordu. Söylenenlere göre, o zamanın erkekleri sabah çok erken evden çıkıp, gece çok geç dönüyorlardı. Çocuklar babalarının önüne geçip onlardan ekmek istiyorlardı. Ancak babalar bu isteğe olumlu yanıt vermekten acizdiler. Bir düşünün; bundan daha ağır bir dert olabilir mi?! Aç bir çocuk babasından ekmek istesin ve baba da ona ‘yok’ desin!..
Zeynep’in zamanında, Meşrutiyet’ten biraz önce, İran’da hiçbir düzen ve güvenlik olmadığı ve bir diktatörlük dönemi yaşandığı için, ağalar (büyük toprak sahipleri) buğday ve erzağı depolara doldurup, sonra fahiş fiyata satmışlardır. Böyle zor bir durumda, Zeynep Paşa kadınları toplamış, başlarına geçmiş, ellerine çivili sopalar alarak depolara, özellikle de Vali’nin deposuna yürümüştü. Zeynep Paşa depoları açtırmış, buralardaki bütün erzağı fakirler arasında paylaştırmıştır. Bu karışıklıklarda 30 kişi ölmüş, Vali ise Veliaht’ın** sarayına kaçmak zorunda kalmıştı.
* Tönbeki – nargile tütünü.
** Tebriz, Osmanlılar zamanındaki Manisa örneğinde olduğu gibi, Kaçarlar Hanedanlığı döneminde veliahtların yaşam yeriydi.
Reji Sözleşmesi,
(Tütün Kıyamı/Kalkışması)
19uncu asrın son yıllarında, yani yaklaşık bir buçuk yüzyıl önce, Tebriz’de Tönbeki ve Tütün İsyanı başladı. Sade bir hayat geçiren Zeynep Paşa’nın Reji olaylarından öncesine ilişkin dönemi hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Ancak Tütün Kalkışması’nda Zeynep Paşa Tebrizli kadınlarla birlikte zalim ağalık kurumuna karşı çıkmış, iç ve dış istismara, bunun yanında toplumda yaşayan cinsiyet ayrımcılığına karşı korkmadan mücadele etmiştir.
Zeynep Hanımı Zeynep Paşa’ya çeviren ve onun adını Azerbaycan tarihine kazıyan Reji olayları, Kaçar Kralı Nasreddin Şah’ın Avrupa seyahatinin bir sonucu oldu. Bu seyahat İran milletine çok pahalıya mal oldu. İran’ın iktisadı durumu iflas etti. Bunun nedeni şuydu: Nasreddin Şah, tütün ve tönbeki alışverişinin imtiyazını İngiltere’ye vermek zorunda kalmıştı. İngiltere fırsattan istifade ederek İran’ın bütün vilayetlerine kendi memurlarını göndererek İran’ı yarı sömürge altına aldı. Bu durum halk arasında hoşnutsuzluk yarattı ve ilk olarak Tebriz bu olaya tepki gösterdi. Binlerce silahlı kuvvet ortaya çıktı. Şaha telgraf göndererek kararından vazgeçmesini istediler. Tebriz Pazarı kapandı. Ancak birkaç gün sonra devlet memurları Pazara baskın yaparak zorla açtırdılar. Daha sonra, bir iki saat geçti geçmedi, bir grup kadın ellerinde silah (çivili sopa), başlarında yaşmak gelip pazarı yeniden kapattılar. İran Azerbaycanı’nın tanınmış ve en önemli tarihçisi, rahmetli Abdülhüsen Nahidi Azer’in yazdığına göre, söz konusu yürüyüşlere 3000 kadın iştirak etti. Bu yürüyüşlere Azerbaycan’ın aslan yürekli kadını Zeynep Paşa ve onun çok yakın arkadaşları Sultanbeyim, Fatmanisa, Mahışeref, Canıbeyim, Hayrünisa, Mahbeyim, Şahbeyim gibi cesur ve şecaatli kadınlar önderlik ettiler. Böylece, Pazar defalarca açılıp kapandı. Bu mücadele İran’ın bütün bölgelerinde sürdürüldü, ülkenin her yerinde millet seferber oldu ve büyük çabalar gösterdi. Nihayet, halkın güçlü muhalefeti ve direnişiyle Şah utanç içinde Reji Sözleşmesi’ni geri alıp geçersiz ilan etmek zorunda kaldı.
Mirza Farroh, Zeynep’in çağdaş şairi konuyla ilgili şu dörtlüğü yazdı:
Hökm eyledi Zeyneb paşa
Cümle-ü-nas o fıraşa
Siz pazarı basın taşa
Değneği yağlayıp gelım
Patavamı bağlayım gelım.
Türkiye Türkçesiyle söylersek:
Zeynep Paşa karar verdi
Tüm kadınlar başkaldırdı
Siz pazarı taşlayadurun
Değneğimi yağladım yoldayım
Kuşağımı bağladım geliyorum
Zeynep’in Konuşmaları
Zeynep Paşa halkı direnmeye ve savaşa davet etmek için sık sık konuşmalar yaptı. Bu konuşmaların birinde erkeklerden bazı itiraz sesleri geldi. Mert savaşçı Zeynep Paşa, kadın başına onlara şöyle seslendi: “Eğer siz erkeklerin, zalimliklere karşı savaşmaya ve direnmeye cesaretiniz yoksa, korkuyorsanız, o halde alın şu yaşmağı siz başınıza bağlayın. Bundan böyle biz kendi namusumuzu, kendi malımızı ve kendi vatanımızı koruruz! Bundan böyle erkeğim demeyin. Biz sizin yerinize de vuruşur, savaşırız!”
Zeynep Paşa bu sözlerden sonra başındaki yaşmağı çıkarıp erkeklerin önüne atar ve ortadan kaybolur.
Nahidi Azer şöyle yazıyor: “Zeynep, bu olaylardan sonra (Reji olayları), Meşrutiyet devriminde de çok büyük rol oynamış ve Settar Han’*a önemli ölçüde destek olmuştur. O yalnız bir savaşçı değildir, o aynı zamanda dönemin ataerkil toplumunda, konuşmalarıyla, şecaat ve cesaretle yaptığı işler ve adalet için vermiş olduğu savaşım, İran’ın yüzyıllarca zulüm altında yaşayan ve ezilen kadınlarını hareketlendirmiş, onların uyanmasını sağlamış ve onlara haklarını nasıl alacakları konusunda önderlik etmiştir. O, bir anlamda kadın özgürlüğünün temelini atmıştır.”
* Settar Han, Meşrutiyet devriminde Tebriz savaşçılarının güçlü önderiydi.
Kahraman Kadının Sonu
Zeynep hayatının son zamanlarında ziyaret için bir kervanla Kerbela’ya gitmek ister. Lakin sınırı geçtikten sonra Hanakin’de Osmanlı askerleri ziyaretçileri aramak isterler ve onlara çok kötü davranırlar. Zeynep yeniden isyan edip diğer ziyaretçilerle birlikte askerlere karşı çıkar. Askerler kaçıp ortadan kaybolurlar; böylece kervan Kerbela’ya ulaşır. Ama maalesef bundan sonra kahraman kadının hayatı hakkında hiçbir bilgi yoktur. Sonrasında başına neler geldi, nerede ve nasıl öldü, kimse bilmiyor!
Güney Azerbaycan’ın mücadeleci kadınları için Zeynep Paşa zaten ölmemiştir. O, İran’ın tarihsel dönemlerinde ve sonraki dönemlerinde bir çok şair ve yazarın eserlerinde yaşamaktadır, gelecekte de yaşayacaktır.
Leyli Hakani / Bizim Anadolu / Mart 2016
Paylaşın, dostlarınızın da haberi olsun…
Comments are closed.